Każdego roku diagnozę raka piersi słyszy ponad 2 mln kobiet na całym świecie. Nawet co trzecia pacjentka umiera z jego powodu. To najczęstszy nowotwór u kobiet, choć sporadycznie mogą zapadać na niego także mężczyźni. Statystyki dot. raka jajnika również nie są najlepsze – co prawda występuje on zdecydowanie rzadziej, ale ponad połowa pacjentek nie dożyje piątej rocznicy diagnozy. Ponieważ oba rodzaje wymienionych nowotworów mogą mieć podłoże genetyczne, kluczowe są profilaktyka oraz wczesna diagnostyka i właśnie tutaj z pomocą przychodzą badania genetyczne. Czym są geny BRCA? Kto powinien je zbadać i jak interpretować wyniki? W poniższym tekście postaram się rozwiać wszelkie wątpliwości dotyczące tych zagadnień.
Co to są geny BRCA?
To jedno z częstych pytań, które zadają moje pacjentki. BRCA1 i BRCA2 to geny zaliczane do supresorowych, czyli antyonkogenów. Biorą udział w naprawie uszkodzonego DNA w komórkach, przeciwdziałając powstawaniu mutacji genetycznych, które mogą prowadzić do licznych chorób – w tym do nowotworów. Można zatem powiedzieć, że prawidłowo funkcjonujące geny BRCA działają, jak profesjonalny mechanik – gdy tylko pojawia się uszkodzenie w DNA, geny BRCA1 i BRCA2 pojawiają się na miejscu, aby zainicjować proces naprawczy. Eliminują nieprawidłowości i pozwalają na reprodukowanie się wyłącznie prawidłowych komórek, zdecydowanie zmniejszając ryzyko powielania niebezpiecznych nieprawidłowości.
Co to znaczy, że BRCA gen jest zmutowany?
Choć ludzkie ciało jest wspaniałą konstrukcją biomechaniczną, to poziom jego skomplikowania sprawia, że pojawianie się błędów w jego funkcjonowaniu jest nieuniknione. Jeśli takim błędem jest zmiana w genie, mówimy o mutacji. Większość z nich nie ma żadnych konsekwencji, inne są wręcz korzystne – to dzięki nim zachodzi proces ewolucji. Niektóre mutacje mogą jednak prowadzić do fatalnego uszkodzenia genów, których dotyczą. W przypadku genów BRCA1 i BRCA2 mutacje powodują, że geny te tracą swoją podstawową funkcję i przestają chronić organizm przed nowotworami.
Skąd biorą się mutacje BRCA1 i BRCA2?
To kolejne z pytań, które słyszę w gabinecie. Najczęściej mutacje w genach BRCA1 i BRCA2 mają charakter dziedziczny – dziecko dziedziczy je od ojca lub od matki w sposób autosomalny dominujący. Oznacza to, że jeśli jedno z rodziców jest nosicielem wadliwego genu, istnieje 50% szans na to, że identyczna mutacja wystąpi u dziecka. Bardzo rzadko w przypadku genów BRCA zdarzają się mutacje de novo – czyli takie, które występują spontanicznie, po raz pierwszy u danej osoby.
Jeśli zatem w rodzinie wystąpił przypadek nowotworu spowodowanego mutacją genu BRCA, kolejne pokolenia należą do grupy szczególnego ryzyka. Możliwe jest dziedziczenie raka po babci czy mamie, ale także po dziadku lub ojcu. Badać należy się również wówczas, gdy mutacja wystąpiła u cioci, wujka czy kuzynostwa.
Do czego prowadzą mutacje genów BRCA?
Jeśli już trzymasz w rękach wyniki badań wskazujących na mutację w genach BRCA lub dopiero rozważasz zbadanie się, chciałabym nieco Cię uspokoić. Mutacja w genie BRCA1 lub BRCA2 nie oznacza automatycznie raka, ale zdecydowanie podnosi ryzyko jego wystąpienia. Badanie obejmuje oba geny ze względu na skorelowane efekty występujących w nich mutacji. W przypadku osoby będącej nosicielem wadliwego genu zdecydowanie wzrasta prawdopodobieństwo zachorowania na raka piersi i raka jajnika, ale też raka trzustki oraz raka prostaty. Co ważne, niebezpieczeństwo dotyczy nie tylko kobiet, ale i mężczyzn.
Mutacja genu BRCA1 – skutki, rokowania
Nosicielstwo wadliwego genu BRCA1 powinno stanowić podstawę do szczególnie starannej profilaktyki oraz regularnych badań, mających na celu wykrycie nowotworu w jego pierwszych stadiach. Zwiększa on ryzyko wystąpienia nowotworów:
- piersi – o 50-65% u kobiet, ale też o 1,2% u mężczyzn,
- jajnika – o 40-65%, u kobiet,
- trzustki – o 1-3%, u kobiet i mężczyzn
- prostaty – o 9%, u mężczyzn.
Szczególnie niebezpieczny jest tzw. potrójnie ujemny nowotwór piersi (TNBC), skorelowany z wadliwym genem BRCA1. Rozwija się on bardzo szybko i znacznie gorzej odpowiada na klasyczne metody terapii, niż inne podtypy raka piersi.
Mutacja genu BRCA2 – skutki, rokowania
Podobnie jak w przypadku mutacji w genie BRCA1, także mutacja BRCA2 znacznie zwiększa ryzyko zachorowania na następujące rodzaje nowotworów:
- piersi – o 40-55% u kobiet, ale też o 9% u mężczyzn,
- jajnika – o 15-25%, u kobiet,
- trzustki – o 2-7%, u kobiet i mężczyzn
- prostaty – o 15%, u mężczyzn.
W przypadku raka piersi częściej jest to nowotwór inny niż TNBC, czyli rosnący wolniej i lepiej odpowiadający na dostępne terapie. Rokowania w tym przypadku są zatem również lepsze, niż w przypadku mutacji BRCA1.
Czy można mieć jednocześnie mutację genów BRCA1 i BRCA2?
Teoretycznie istnieje taka możliwość, ale w praktyce zdarza się to bardzo rzadko. Osoba będąca nosicielem obu genów musi przebywać pod wyjątkowo ścisłą kontrolą onkologiczną i ginekologiczną.
Jak sprawdzić, czy mam mutację w genach BRCA1, BRCA2?
To pytanie często pada w moim gabinecie. Jedyną możliwością weryfikacji, czy jesteś nosicielką wadliwych genów BRCA, jest wykonanie badania genetycznego. Wskazówką może być również występowanie nowotworów piersi i/lub jajnika w rodzinie, zwłaszcza jeśli chorych było więcej. Z uwagi na różne możliwe przyczyny zachorowania (obejmujące zarówno czynniki genetyczne, jak i różnego rodzaju substancje kancerogenne oraz niezdrowy tryb życia), całkowitą pewność da jedynie badanie genetyczne.
Jak wygląda badanie genetyczne na raka piersi (mutacja BRCA1, BRCA2)?
Badanie można wykonać z krwi lub z wymazu, pobieranego z wewnętrznej strony policzka. O konkretnej metodzie, jaka zostanie zastosowana, powinien zadecydować Twój lekarz. Pobrana od pacjenta próbka przesyłana jest do laboratorium celem wyizolowania DNA. Następnie przeprowadzane jest sekwencjonowanie genów BRCA1 i BRCA2 (czyli odczytywanie ich kodu genetycznego). Laborant poszukuje nieprawidłowości. Proces ten jest bardzo czasochłonny i pomimo zastosowania nowoczesnych zdobyczy techniki, trwa najczęściej kilka tygodni. Efektem jest informacja o tym, czy pacjent jest nosiciele zmutowanego genu.
Mutacje BRCA1, BRCA2 – gdzie zrobić badanie?
Ze względu na poziom skomplikowania badania oraz zapotrzebowanie na specjalistyczną aparaturę, badaniami mutacji w genach (w tym w genach BRCA1 i BRCA2) zajmują się wyłącznie profesjonalne laboratoria. Są one przeważnie zlokalizowane w większych miastach. W przypadku pacjentek z grup ryzyka (czyli takich, u których wystąpiły nowotwory piersi i jajnika w rodzinie), badanie jest refundowane przez NFZ, dlatego najpierw należy udać się po skierowanie do lekarza POZ, ginekologa lub onkologa. Pacjent może się również zdecydować na wykonanie badania prywatnie – wówczas skierowanie nie będzie potrzebne, ale trzeba się liczyć z poniesieniem kosztów.
Badanie BRCA1, BRCA2 – cena
Koszt badania BRCA zależy od jego zakresu – możemy się zdecydować na wersję podstawową, obejmującą tylko najczęstsze mutacje, albo na badanie pełne – czyli na rozszerzoną analizę pod kątem wszystkich możliwych mutacji. Proponowana przez laboratoria za BRCA test cena waha się najczęściej od 500 do ponad 2500 zł.
Kto powinien zrobić sobie badanie na mutację genów BRCA?
Wieloletnie doświadczenie w opiece nad pacjentami onkologicznymi podpowiada mi, że profilaktyka może całkowicie odmienić szanse na zdrowe i długie życie. Wykonanie badania na obecność mutacji w genach BRCA powinny rozważyć przede wszystkim osoby należące do grup wysokiego ryzyka, czyli:
- kobiety z rakiem piersi, zwłaszcza jeśli nowotwór pojawił się przed 50. r.ż.,
- kobiety z rakiem jajnika, niezależnie od wieku,
- osoby, u których wystąpił rak piersi lub rak jajnika w rodzinie, zwłaszcza wśród krewnych I i II stopnia (również mężczyźni!),
- osoby, których krewni są nosicielami mutacji BRCA,
- kobiety poniżej 25. r.ż. stosujące antykoncepcję hormonalną (nie powoduje ona mutacji, ale zwiększa ryzyko zachorowania wśród nosicielek wadliwego genu).
Sprawdź u swojego lekarza, czy należy Ci się darmowa diagnostyka pod kątem mutacji BRCA. Niezależnie od tego, badanie warto jednak przeprowadzić.
Jak interpretować wyniki badań genetycznych BRCA?
Masz już wyniki badań mutację genu BRCA1. Co dalej? A co w przypadku mutacji BRCA2? Przede wszystkim pozostaw interpretację wyników specjalistom. Wynik może być pozytywny, negatywny, ale też niejednoznaczny. To lekarz oceni ryzyko i zaproponuje dalsze postępowanie.
Co zrobić, jeśli wykryto u mnie mutację BRCA?
W przypadku potwierdzonej mutacji, można podjąć kilka rodzajów działań profilaktycznych, do których należą:
- Kontrola – wykonuj regularnie badania (mammografia, USG piersi, MRI piersi, badanie markerów CA-125). W tym przypadku przysługują one w ramach NFZ. Wczesne wykrycie daje najlepsze w przypadku mutacji BRCA1 rokowania, podobnie w przypadku mutacji BRCA2.
- Operacje profilaktyczne – po konsultacji z lekarzem można także zdecydować się na operacyjne usunięcie obszarów zagrożonych chorobą (tj. na usunięcie piersi oraz jajników).
- Badanie pozostałych członków rodziny – zarówno rodziców i dziadków, jak i dzieci.
